het verzet

Definitie

Belangrijk is de definitie van 'verzet'. Door het ontbreken van een militaire traditie, wapenkennis en -vaardigheden plus de beschikking over wapens, gingen relatief weinig Nederlanders over tot actief gewelddadig of gewapend verzet. Daarnaast was er gedurende de oorlog een sterk groeiend aantal mensen, aanvankelijk Joden, en al snel ook andere Nederlanders, vooral jonge mannen zoals studenten of werklozen, die zich onttrokken aan Duitse maatregelen door onder te duiken. In de eerste decennia na de oorlog werd dit over het algemeen niet echt tot het verzet of zelfs maar de illegaliteit gerekend. Naarmate het aantal onderduikers echter steeg, eind september 1944 na de Spoorwegstaking en een grote golf nieuwe onderduikende stakers als gevolg daarvan, beliep het aantal meer dan 350 000, was ook een sterk groeiend aantal mensen betrokken bij de hulp aan hen.

De beroemdste onder hen is waarschijnlijk Walraven van Hall, die een illegale en in nazi-Europa unieke "sociale dienst" oprichtte, waaraan 2000 mensen meewerkten en die onderduikers van eten, voedselbonnen en identiteitspapieren voorzag, strijders aan geld voor wapens hielp en soms zelfs een financieel overschot had. Naast Van Hall zijn vooral bekend geworden Helena Kuipers-Rietberg ('tante Riek') en dominee Slomp ('Frits de Zwerver'), die de Landelijke Onderduikcentrale oprichtten om onderduikers onder te brengen en te helpen.

In de literatuur bestaat de neiging al deze helpers tot het verzet te rekenen. Hun aantal is nooit exact vastgesteld, maar moet om praktische redenen alleen al op meer dan 100 000 gesteld worden op het hoogtepunt van de onderduik - waarbij het uitgangspunt is dat 1 helper de zorg droeg voor ruim 3 onderduikers.

Anno 2010 bestaat echter de neiging om allen die zich actief of passief onttrokken aan of teweerstelden tegen de Duitse bezetters en hun medestanders uit onder meer de NSB, te kenschetsen als verzetsmensen, al was het alleen al omdat ook op bijvoorbeeld het simpele onderduiken zelf steeds forsere straffen stonden, die vaak niet onderdeden voor hulp geven aan onderduikers.

Relatief is er in geen land zoveel ondergedoken als in Nederland, en evenmin is er in een ander bezet land zoveel gestaakt. Stakingen in bedrijven waren een specifiek wapen van het communistisch verzet; de communisten organiseerden veel stakingen waar andersgezinden zich dan vaak bij aansloten. De omvangrijkste stakingen waren:

Van Luxemburg en Denemarken zijn stakingen bekend, waarbij in beide landen lange jaren het idee bestond, dat zij ieder voor zich de enigen in heel bezet Europa waren geweest die ooit staakten. In de Nederlandse literatuur gelden stakers echter niet zonder meer als verzetsmensen. Bij de eerste staking, van metaalarbeiders in Amsterdam-Noord op 17 februari 1942, ging het om de verplichte tewerkstelling (Arbeitseinsatz) in Duitsland. Er was ook al een staking geweest voor een hogere uitkering aan werklozen.

Opvallend is wel, dat grote groepen Duitse militairen in Nederland zich nooit bedreigd hebben gevoeld tijdens de oorlog, wat een indicatie kan zijn voor de omvang en werking van het gewapend of gewelddadig verzet, dat overigens zeker de eerste twee jaar van de oorlog niet over wapenvoorraden van enige omvang kon beschikken. Daarnaast bood het dichtbevolkte, platte Nederland weinig gelegenheid voor verzetsbewegingen van grotere omvang zoals die in bijvoorbeeld Frankrijk (Maquis), Wit-Rusland (Bielski's) of Joegoslavië of Griekenland (partizanen) voorkwamen. Een lichte uitzondering vormden groepen die zich ophielden in de Noordoostpolder (bijnaam 'Nederlands Onderduikers Paradijs'), bosrijk Oost-Nederland, waar het verzet zelfs tijdens de oorlog een krijgsgevangenkamp voor Duitse militairen had (kamp Bernhard) en de ontoegankelijkeBiesbosch, waar ook korte tijd Duitse krijgsgevangenen werden vastgehouden door het verzet.

1rightarrow.png Zie ook: Categorie:Verzet in de Tweede Wereldoorlog

[bewerken]Voorgeschiedenis

Op de dag van de capitulatie (14 mei 1940) week de voltallige Nederlandse ministerraad uit naar Londen. Een dag eerder was Koningin Wilhelmina hen al voorgegaan. In eerste instantie kwam het gezag in handen te liggen van de Nederlandse bevelhebber, generaal Winkelman. Na een korte periode van militair gezag werd de opperste macht in Nederland overgenomen door de Oostenrijkse nationaalsocialist dr. Arthur Seyss-Inquart. Hitler benoemde hem tot Reichskommissar für die besetzten niederländische Gebiete (kortweg: Rijkscommissaris). Een nieuwe ministerraad werd niet aangesteld; de secretarissen-generaal behielden de leiding over hun departement. Zij waren nu verantwoording verschuldigd aan Seyss-Inquart. De bestaande lagere overheden bleven in eerste instantie volledig intact. Het parlement werd buiten werking gesteld, of liever, als niet bestaand terzijde geschoven. Nederland was geen zelfstandige natie meer.

[bewerken]Het verzet

Na de Duitse capitulatie werden, althans in de Alblasserwaard, leden van deLandelijke Knokploegen die actief waren geweest in het verzet, opgenomen in dePrinses Irene Brigade

De enige twee organisaties die onmiddellijk na de Duitse bezetting het ondergrondse verzet gingen organiseren waren de communisten in de CPN en de RSAP onder leiding van Henk Sneevliet. De CPN had al op 15 mei 1940 in het partijgebouw Parlando op het Frederiksplein in Amsterdam een vergadering van de partijleiding waar besloten werd om een ondergrondse organisatie van 2000 personen op te bouwen. Bij de opbouw werd gebruikgemaakt van adviezen van illegale communistische vluchtelingen uit Duitsland. Ze hebben zich van begin af aan verzet tegen de anti-joodse maatregelen. Een flink aantal leden was van joodse oorsprong. Ook de nieuwverkozen leider voor de ondergrondse CPN Paul de Groot had een joodse achtergrond.

Al direct na de Duitse machtsovername waren er ook niet-communisten die zich opmaakten om weerstand te bieden. De eerste van hen was Bernardus IJzerdraat. Met kettingbrieven en pamfletten werden de burgers opgeroepen het Duitse bewind niet te erkennen. hier en daar werden plannen gesmeed om tot actie over te gaan. Uit krijgsgevangenschap teruggekeerde militairen namen met elkaar contact op.

Aanvankelijk was deze weerstand spontaan en (achteraf gezien) tamelijk naïef. Pas toen bleek dat de bezetter iedere vorm van protest of verzetsactie met harde hand vervolgde, werd men voorzichtiger en gingen sommigen ondergronds. Het fusilleren van achttien gevangenen (waaronder Bernardus IJzerdraat) op 13 maart 1941 was een grote schok, ook omdat hun vergrijpen niet verder waren gegaan dan kleine sabotagedaden, en geen Duitse slachtoffers hadden gekost. Tegelijk bracht het ook meer mensen in het geweer. Tijdens de oorlog zijn in totaal ruim 3000 Nederlanders gefusilleerd, bijna allemaal verzetsmensen.

De aanleiding tot ontwikkeling van het verzet ontstond uit de onderduik, aanvankelijk van studenten, die weigerden de Ariërverklaring te tekenen, en daarna Joden en anderen. Al deze mensen hadden vrijwel onmiddellijk voedselbonnen en valse papieren nodig. De illegaliteit bracht mee dat de organisatie van het verzet vrij 'los' was, omdat het gevaarlijk was als persoonsnamen werden vastgelegd. Als zulke gegevens in Duitse handen vielen liep de gehele groep het risico te worden opgerold. Men nam een verzetsnaam aan; afspraken werden gecodeerd of uit het hoofd geleerd.

Niettemin ontstonden in de tweede helft van de oorlog landelijk gecoördineerde groepen zoals de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) en de aan haar gelieerde Landelijke Knokploegen (LKP). Ook de Ordedienst was een landelijke organisatie van vooral militairen. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog werd een aantal verzetsgroepen gebundeld in de Binnenlandse Strijdkrachten.

1rightarrow.png Zie ook Nederlandse Volksmilitie

[bewerken]Acties

Acties van het verzet bestonden vóór 1943 vooral uit het onderbrengen en verzorgen van onderduikers plus in mindere mate sabotage. Er werden in hoog tempo steeds meer vervalsingen gemaakt van bonkaarten en persoonsbewijzen, geleidelijk aan steeds gecoördineerder (zie onder meer Gerrit van der Veen). Na 1943 ging dit op nog grotere schaal door, gekoppeld aan overvallen op bonnenbureaus en gemeentehuizen om aan persoonbewijzen te komen en bestond het verzet verder uit het hinderen van de vijand op diverse manieren, zoals het saboteren van verbindingen en telefoonlijnen, het opblazen van spoorlijnen, aanslagen op bevolkingsregisters, het onder water zetten van overstroombaar gebied door het openzetten van sluizenen spionage.

Vooral in de laatste jaren van de oorlog waren bonkaarten onmisbaar omdat er zonder deze documenten geen voedsel te krijgen was. De LO organiseerde verder een landelijke 'beurs' voor het plaatsen van onderduikers en het verzamelen van adressen; de Knokploegen zorgden voor de papieren. Door de successen bij overvallen op kantoren waagde het gewapend verzet zich ook aan het bevrijden van gevangenen, zoals dominee Slomp (Frits de Zwerver).

 
De Amerikaanse kolonel Frank M.S. Johnson decoreert in Den Haag 20 mensen die in de Tweede Wereldoorlog bemanningen van neergeschoten geallieerde vliegtuigen uit handen van de Duitsers wisten te houden met de Medal of Freedom.

Ook het opvangen van geallieerde piloten die boven bezet gebied waren neergeschoten en het doorsluizen van deze mannen naar de Pyreneeën of Zwitserland was belangrijk en gevaarlijk werk. Dit staat bekend als pilotenhulp, hoewel het behalve hulp aan neergeschoten piloten vooral ook hulp aan gevluchte krijgsgevangenen betrof.

De Illegale pers speelde gedurende de hele oorlog een voorname rol, evenals het inzamelen en doorsluizen van informatie. Na het verbod op radiobezit werden de illegale media nog belangrijker.

Naarmate de oorlog grimmiger werd, werden door leden van het verzet steeds vaker aanslagen gepleegd op verraders of Duitse kopstukken.

[bewerken]Tegenmaatregelen

De Duitsers beschikten over een goed georganiseerd apparaat om verzet de kop in te drukken. Met name de Sicherheitsdienst (SD) was bijzonder efficiënt en dientengevolge gevreesd. Er kon voorts een beroep worden gedaan op de Grüne Polizei en de Wehrmacht. Daarbij werden bijvoorbeeld soms ook kopstukken zoals tante Riek van de LO gearresteerd.

Onder de eigen bevolking waren er mensen die de Duitse bezetter steunden. Sommigen drongen in opdracht van de Sicherheitsdienst het verzet binnen om vervolgens de verzetsstrijders aan de bezetter te verraden. Na de oorlog werden velen van hen dan ook als landverraders beschouwd en een aantal van hen is terechtgesteld. Velen daarvan (niet allen) waren lid van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB)

Het verzet kende eveneens dubbelspionnen: naar buiten toe NSB, in werkelijkheid verzet. Het was vaak allerminst duidelijk wie er 'goed' of 'fout' was. Zelfs bij de politie (traditioneel gezagsgetrouw) waren de verhoudingen niet helder. Er waren 'dienstkloppers', maar ook velen die een oogje toeknepen; sommigen waren lid van de NSB maar anderen namen actief deel aan het verzet.

Veel onschuldige burgers werden het slachtoffer van Duitse tegenacties. Een berucht voorbeeld is de razzia in het dorpje Putten op de Veluwe. Daar zijn alle personen van het mannelijke geslacht weggevoerd en velen vermoord nadat een auto van de Wehrmacht tussen Putten en Nijkerk was beschoten. Een ander voorbeeld is de wraak voor de 'toevalsaanslag' van het verzet op SS- und Polizeiführer Rauter. Er werden 116 personen gefusilleerd bij de plek van de aanslag. Enige malen zijn ook preventief gijzelaars genomen; een aantal van hen is terechtgesteld.

De intensiteit van de Duitse tegenacties nam toe naarmate de verzetsdaden toenamen. Vanaf augustus 1944 vond een radicalisering plaats van Duitse onderdrukking en Nederlands verzet, waarbij fusillades als represaillemaatregel steeds vaker voorkwamen. Zo zijn in Rotterdam op 12 maart1945 20 mannen bij het Hofplein (Rotterdam Centrum) en vervolgens 20 mannen bij de Pleinweg (Rotterdam Zuid) doodgeschoten, waaronder drie agenten. Op 3 april werden bij de Oostzeedijk nog eens 20 man gefusilleerd. Tegen het einde en direct na de oorlog bleek dat in de Rotterdamse executiepelotons soms ook Nederlanders, die in dienst waren getreden van de Ordnungspolizei, werden ingedeeld. In totaal betreft dit waarschijnlijk 8 man, die aan één of meer executies deelnamen.[3]

De executies gingen door tot het einde van de oorlog. Zo werd Hannie Schaft (het meisje met het rode haar) nog op 17 april in de duinen bij Bloemendaal geëxecuteerd.

[bewerken]Betekenis

Voor het Duitse bezettingsapparaat betekende na de zomer van 1943 het verzet een toenemende hindernis, vooral het gewapend verzet dat in slagkracht won. [bron?] Het verzet werd door de bezetter met harde repressie beantwoord. De Wehrmacht had militaire rechtbanken, die veel verzetsstrijders hebben veroordeeld en terechtgesteld wegens sabotage. De Sicherheitsdienst stond onder rechtstreeks bevel van Heinrich Himmler en had geen rechtspraak nodig. Een nog veel groter aantal werd daarom zonder proces naar Duitse concentratiekampen weggevoerd.

Voor burgers in Nederland was vermoedelijk de voornaamste betekenis van gewapend verzet dat de bevolking een hart onder de riem werd gestoken. Het meeste gewapende verzetswerk was bij de Nederlandse regering in Londen niet eens bekend; omgekeerd kon de regering geen leiding geven aan wat er in Nederland gebeurde. Pas na de bevrijding van Zuid-Nederland veranderde dat. Spionage liep maar al te vaak mis (zie het Englandspiel). Sabotage was een druppel op een gloeiende plaat en werd, evenals liquidatie van tegenstanders, beantwoord met genadeloze represailles.

De hulp aan onderduikers bood honderdduizenden uitkomst, en hinderde bovendien de Duitse oorlogsindustrie door de velen die arbeidsdienst en de dwangarbeid via de Arbeitseinsatz ontdoken. De grondige Duitse administratie werd, geleidelijk aan, meer en meer ontwricht. Breed gedragen stakingen waren voor de nazi's een signaal dat zij niet hoefden te rekenen op steun voor hun 'Nieuwe Orde'.

[bewerken]Fasen in het verzet

In het eerste oorlogsjaar (mei 1940-februari 1941) heerste vrij algemeen het idee dat het met de Duitse bezetting wel enigszins mee zou vallen. Die indruk werd zeker gestimuleerd door de strategie van Seyss-Inquart om Nederland door middel van een 'massage-politiek' geleidelijk rijp te maken voor de nationaal-socialistische ideologie en opname in een Groot-Duits Rijk. Dit idee bestond echter het minst bij de groep van ongeveer 15.000 Joodse vluchtelingen uit Duitsland.

Er werd na de capitulatie mondjesmaat actief verzet geboden, laat staan gewelddadig. Er waren mensen die al voor de oorlog besloten hadden niets met totalitaire denkbeelden te maken te willen hebben, van links noch van rechts; de CPN, vrijwel meteen door de Duitsers verboden, riep haar leden op tot actief verzet; in de krantenwereld zagen velen zich genoodzaakt ondergronds te gaan vanwege de censuur die meteen werd ingesteld. Ook veel uit krijgsgevangenschap terugkerende militairen hielden het been stijf.

De methoden van deze eerste verzetsgroepen waren vaak nogal primitief - vrijwel niemand had enige ervaring. Groepen als de Geuzen en de Oranjewacht werden opgerold voordat ze actie hadden kunnen ondernemen; velen werden ter dood veroordeeld. Slechts enkele groepen als de Oranje Vrijbuiters, CS-6, de Groep Albrecht en de groep-Dobbe hielden het langer vol. Ook het zogeheten Militair Comité van de CPN bleef actief ondanks zware vervolging.

Na de Februaristaking van 1941[4] en vooral na de April-meistaking van 1943[5] werd het verzet intensiever. Echter tot aan de zomer van 1943 waren er over de hele breedte nauwelijks mensen die actief verzet pleegden. Daarna namen er méér mensen aan deel en tegelijk werd de druk om zich hechter te organiseren groter.

De repressie van de Joden was een belangrijke factor (alle Joden moesten zich vanaf januari 1941 laten registreren); de Jodendeportaties namen begin 1943 een grootschalige aanvang, terwijl reeds op zondag 2 augustus 1942 vele honderden tot het katholicisme bekeerde joden weggevoerd waren als wraak op het Herderlijk schrijven van 26 juli in hetzelfde jaar.[6] Ook de maatregelen om Nederlanders in Duitsland voor de oorlogsindustrie te laten werken werden sterk opgevoerd. Tevens werden oud-militairen onder druk van de actuele oorlogsgebeurtenissen aan het oostfront in krijgsgevangenschap teruggevoerd.

Al deze maatregelen tezamen zorgden voor een enorme toename van het aantal onderduikers dat hulp nodig had; velen gingen ook actief in het verzet.[bron?] De LO en LKP begonnen zich landelijk te organiseren. Van nu af kwam ook méér contact tot stand met de Nederlandse regering in Londen.

De laatste verzetsfase trad in na de landing in Normandië en met name na de bevrijding van Zuid-Nederland. De bestaande verzetsgroepen, met name de LKP, de OD en de Raad van Verzet werden nu gebundeld in de paramilitaire Binnenlandse Strijdkrachten onder leiding van Prins Bernhard. Zij kregen onder meer opdracht de spoorwegen te saboteren ten dienste van de oprukkende Geallieerden.

[bewerken]Belangrijke gebeurtenissen

[bewerken]